Özət
Travma dedikdə fiziki, mexaniki, kimyəvi və bioloji amillərin qısamüddətli təsiri nəticəsində orqanizmdə meydana gələn morfo-funksional pozulma nəzərdə tutulur. Travma əlilliyə və ölümə səbəb olan xəstəliklər arasında ilk yerdə durur və 20-50 yaş qrupu insanlarda ölümün ən çox rast gələn səbəbidir. Travmadan sonra ölüm halları ən çox 3 dövrdə rastlanır:
- ilk dəqiqələrdə (ölümlərin 50%-ni təşkil edir), ağır beyin zədələnməsi, aorta, ürək və böyük damarların zədələnmələri, ani böyük qanaxma və həyatla uyuşmayan zədələnəmələr əsas səbələrdir
- ilk saatlarda (ölüm hallarının 30%-ni təşkil edir), beyin zədələnməsinə, qanaxmaya və tənəffüs yetməzliyinə bağlı hipoksiya əsas səbəbdir
- travmadan 24 saat sonrakı dövrdə (ölüm hallarının 20%-ni təşkil edir), sepsis əsas ölüm səbəbidir
Travmalı xəstələrə müasir tibbi yardım travmanın yuxarıdakı təbii gedişinə və həyati vacib orqanların funksiyasına əsaslanır və aşağıdakı prinsiplər üzərində qurulur:
- Erkən yardım – travmadan sonrakı ilk 60 dəqiqə həyatqurtarma (“qızıl saat”)
- Ardıcıl yardım – yardım YADDAŞ adlandırılan ardıcılıqla (Yol, Ağciyər, Dövran, beyin (Düşüncə), Açıq müayinə, Şərait) edilməlidir
- Pilləli yardım – həyati vacib orqanlardan birinin müayinəsi və tapılan patologiyası aradan qaldırıldıqdan sonra digərinə keçmək lazımdır (birini bitir, sonra digərinə keç)
- Mərhələli yardım – əvvəl həyatqurtarma tədbirləri, sonra isə bərpa tədbirləri həyata keçirilməlidir: xəstəxanayaqədərki yardım (“çıxar və xəstəxanaya qaç”), ilkin xəstəxana yardımı (həyatqurtarma – stabilləşdirmə və göndərmə), ixtisaslaşmış yardım – erkən bərpa və sepsisin profilaktikası.
Xəstəxanayaqədərki yardım mərhələsində əsas məqsəd xəstəni zədələyici amilin təsirindən qurtarmaq, təcili yardım çağırmaq və ya xəstəxanaya erkən çatdırmaq, ilkin yardımı göstərməkdir. İlk yardımda sadə və sürətli üsullarla həyati vacib funksiyalar qiymətləndirilir və həyatqurtarma tədbirləri həyata keçirilir:
- Nəfəs alırmı? Əgər nəfəs almırsa hava yolunu açmaq və maska ilə nəfəs vermək
- Nəbzi və ya ürək döyüntüsü varmı? Əgər yoxdursa ürək masajı başlatmaq
- Davam edən xarici qanaxma varmı? Varsa dayandırmağa çalışmaq
- Boyun və ya onurğa zədələnməsinə şübhə varmı? Varsa və ya bilinmirsə xəstəni tərpətməzdən əvvəl boyunu və onurğa sütununu qorumaq
- Sümük sınıqları varsa şina qoymaq
İlkin xəstəxana yardımı mərhələsində məqsəd travmadan sonrakı ilk 60 dəqiqədə (“qızıl saat”da) baş verən ölüm hallarının qarşısını almaq üçün həyati funksiyaları (tənəffüs, qan dövranı, beyin) sabitləşdirmək (həyatqurtarma) və vaxt itirmədən ixtisaslaşdırılmış yardıma göndərməkdir. Bu məqsədlə birincili (ilkin) və ikincili yoxlamalar adlanan iki qrup tədbirlər həyata keçirilir.
Birinci yoxlama tədbirlərinin məqsədi xəstənin həyatını qurtarmaqdır, yəni stabilləşdirməkdir – orqanizmin adekvat oksigenasiyasına nail olmaq üçün adekvat hava yolunu, ventilyasiyanı, perfuziyanı və beyin fəaliyyətini təmin etməkdir. Bu məqsədlə həyati vacib orqanlar YADDAŞ ardıcılığı ilə müayinə edilir və tapılan həyati təhlükəli patologiyalar təcili aradan qaldırılır (“axtar-tap-düzəlt”).
Birinci yoxlama bitdikdən, yəni həyatqurtarma tədbirləri ilə xəstə stabilləşdirlidikdən sonra ikinci yoxlama başlanır. İkinci yoxlamanın məqsədi travmalı xəstədə bütün zədələnmələri aşkarlamaq, qeyd etmək və ixtisaslaşmış yardıma göndərməkdir. İkinci yoxlamada xəstə anatomik bölgələr üzrə başdan ayağa doğru (“təpədən dırnağa”) ardıcıl müayinə edilir. Baş, boyun, döş, qarın, çanaq-aralıq, onurğa sütunu və ətraflar əvvəlcə klinik müayinə edilir, şübhəli əlamətlər olarsa dəqiqləşdirmək üçün spesifik instrumental və laborator müayinələr başlanılır. Hər bölgənin müayinəsində ilk növbədə həyati təhlükəli, sonra təhlükə törədə biləcək, sonra isə digər zədələnmələri aşkar etmək, ağırlıq dərəcəsini və xarakterini müəyyənləşdirmək lazım gəlir. Unutmamaq lazımdır ki, ikincili yoxlama, o cümlədən instrumental müayinələr xəstə sabitdirsə aparıla bilər. Digər tərəfdən travmalarda instrumental və laborator müayinələr və müalicə təcili şəkildə yerinə yetirilməlidir.
İlkin xəstəxana yardımı mərhələsindəki birincili və ikincili yoxlamalar bitdikdən və xəstə stabilləşdikdən sonra ixtisaslaşmış yardım mərhələsi başlanır. Bu mərhələ bərpa prinsipi üzərində qurulur - xəstədə hərtərəfli müayinələr edilir və bütün yaralanmalar bərpa edilir. İxtisaslaşmış yardım adətən uyğun sahənin mütəxəssisləri tərəfindən həyata keçirilir.
Travmada birincili və ikincili yoxlamalar üzrə suallar
N.Y.Bayramov, Ş.Ə.Məmmədova
|
Suallar |
Cavablar |
|
Travmadan sonra ölüm halları əsasən hansı dövrlərdə müşahidə olunur? |
|
|
Travmatik xəstələrdə ölüm baş verməsində əsas mexanizm nədir? |
MOY – multiorqan yetməzliyi |
|
MOY-un səbəbləri nələrdir? |
|
|
Hipoksiyanın mexanizmləri hansılardır? |
|
|
Travmada qüsurlu dövran? |
Yolun tıxanması → ventilyasiyanın pozulması → perfuziyanın pozulması → beyində zədələnmələr → ventilyasiya və perfuziyanın pozulması |
|
Travma zamanı yardımın mərhələləri nələrdir? |
|
|
Travmada yardım prinsipləri nələrdir? |
|
|
YADDAŞ prinsipi nədir? |
Yol - hava yolu Ağciyər tənəffüsü Dövran – qan dövranı Düşüncə - beyin Açıq müayinə Şərait - kateterlər qoyma, şəraiti düzəltmə |
|
Hava yolu müayinəsinin məqsədi nədir? |
Hava yollarının açıqlığını və boyunun immoblizasiyasını təmin etmək |
|
Hava yolu tıxanma əlamətləri hansılardır? |
|
|
Hava yolu tıxanmasını dəqiqləşdirmək üçün ən rahat üsul hansıdır? |
Xəstəni danışdırmaq |
|
Hava yollarının zədələnmə əlamətləri hansılardır? |
|
|
Hava yolları tıxanmalarında yardım üsulları hansılardır? |
|
|
Ağciyər tənəffüsü müayinəsinin məqsədi nədir? |
Ventilyasiyanı pozan həyati təhlükəli zədələnmələri aşkarlamaq |
|
Ağciyər tənəffüsü müayinələrinə nələr daxildir? |
|
|
Ventilyasiya pozulması əlamətləri nələrdir? |
|
|
Ventilyasiya tədbirlərinə nələr daxildir? |
|
|
Qan dövranı müayinəsinin əsas məqsədi nədir? |
Qanxama və şok (hipoperfuziya) kimi həyati təhlükəli patologiyaları aşkarlamaq |
|
Qan dövranı müayinəsinə hansı göstəricilər daxildir? |
Hemodinamik göstəricilər
Perfuziya göstəriciləri
|
|
Qan dövranı pozulması əlamətləri hansılardır? |
|
|
Hansı xəstələrdə hipovolemiya zamanı normal arterial təzyiq müşahidə edilə bilər? |
Gənc xəstələrdə |
|
Hansı xəstələrdə hipovolemik şok zamanı taxikardiya müşahidə edilməyə bilər? |
Onurğa beyni zədələnmələrində, β-blokator istifadəsi zamanı, idmançılarda |
|
Şokda müalicə tədbirlərinə nələr daxildir? |
|
|
Beyin müayinələrinin məqsədi nədir? |
Beyin zədələnməsini aşkarlamaq və beyini ikincili zədələnmədən qorumaq |
|
İkincili zədələnmə törədən əsas amillər hansılardır? |
Hipoksemiya, hipoperfuziya və kəllədaxili hipertenziya, yüksək hərarət və qıcolmalar |
|
Beyi funksiyasını qiymətləndirmək üçün hansı göstəricilər nəzərə alınmalıdır? |
|
|
QKŞ qiymətləndirmə sisteminin göstəricilərinə nələr daxildir? |
|
|
Normal insan QKŞ ilə neçə balla qiymətləndirilir? |
15 |
|
Ölən insan QKŞ ilə neçə balla qiymətləndirilir? |
3 |
|
Koma QKŞ ilə neçə balla qiymətləndirilir? |
≤8 |
|
QKŞ ilə neçə bal intubasiyaya göstərişdir? |
≤8 |
|
Beyin zədələnmə əlamətləri nələrdir? |
|
|
Beyin zədələnməsi zamanı beyini qoruma tədbirləri nədən ibarətdir? |
|
|
Açıq müayinənin məqsədi nədən ibarətdir? |
Böyük zədələnmələri, qanaxmanı gözdən qaçırmamaq, təkrari müayinəni asanlaşdırmaq və ikinci müayinəyə hazırlıq |
|
İkincili müayinə kimlərdə aparılır? |
Stabil (stabilləşdirilmiş) xəstələrdə |
|
İxtisaslaşmış yardım nədir? |
Birincili və ikincili yoxlamalar bitdikdən sonra mütəxəssislər tərəfindən aparılan müayinə və müalicə |