QİDA BORUSUNUN YANIQLARI

Bayramov N.Y., Rüstəm Ə.M., Qeybulla A.Ə.

Tərifi

QB-nun aşındırıcı qatı kimyəvi maddələrlə zədələnməsidir.

Orta dərəcəli yanıqlar striktur, ağır dərəcəli formaları şok, perforasiya, sepsis törədə bilirlər.

Təsnifatı

Ağırlıq dərəcəsinə görə:

Dərəcə	Zədələnmə səviyyəsi	Endoskopik əlamətlər
I dərəcəli	Selikli qişa səviyyəsində zədələnmə	Hiperemiya, ödem, səthi mukozal eroziyalar
II dərəcəli	Selikli qişa və selikli qişaaltı qatın tam zədələnməsi. Əzələ qatında zədələnmə yoxdur və ya hissəvidir.	Selikli qişanın qopması, hemorragiyalar, xoralar, ərplər, gec dövrdə qranulyasiya ocaqları
III dərəcəli	Zədələnmə QB-nun divarının bütün qatlarını əhatə edir, bəzən ətraf orqanlara sirayət edir.	QB-nun divarının nekrozu, perforasiyası

Mərhələsinə görə:

Kəskin nekrotik mərhələ (ilk 1-4-cü günlər)
Xoralaşma və qranulyasiya mərhələsi (ilk 2 həftə)
Orqanizasiya (çapıqlaşma, deformasiyalar və striktur əmələ gəlməsi) mərhələsi (2 həftədən sonra)

Etiologiyası

Turşu və ya qələvi tərkibli qatı mayelərin və ya bərk maddələrin qəbulundan sonra baş verir. Yetkin şəxslərdə adətən suisid məqsədlə, uşaqlarda isə təsadüfən meydana çıxır.

Patogenezi

Turşu tərkibli qatı maddələr selikli qişada və selikaltı əsasda koaqulyasiyon nekroz törədir. Turşular QB-da nisbətən zəif, mədədə isə daha ağır zədələnmələrə səbəb olur. Erkən mərhələdə mədənin nekrozu, gec dövrdə isə antral stenoz baş verir. Qatı qələvi mayelərin qəbulundan sonra selikli qişada və selikli qişaaltı əsasda kollikvasyon nekroz baş verir. Zədələnmə QB-da daha dərin, mədədə isə səthi olur. Bərk kimyəvi maddələrin törətdiyi yanıqlarda QB-nun boyun şöbəsi, kimyəvi mayelərlə yanıqlarda isə o, boylama zədələnir.

Gedişi və ağırlaşmaları

QB-nun yanıq zədələnmələrinin dərəcəsi kimyəvi maddənin miqdarı və konsentrasiyasından, ağırlaşmalar isə zədələnmələrin əhatə səviyyəsindən (bütün qişaları əhatə etməsi) asılıdır. Yüksək konsentrasiyalı kimyəvi maddələr daha ağır dəyişikliklər (qələvilər daha çox QB-da, turşular isə mədədə) törədirlər.

QB-nun kimyəvi yanıqlarının 3 ağırlıq dərəcəsi ayırd edilir (yuxarıda). Səthi yanıqlardan sonra bir neçə gün ərzində deskvamasiya olunmuş epitel toxuması regenerasiya edir, adətən izsiz sağalır, nadir hallarda ağrlaşmalar rast gəlir. II və III dərəcəli zədələnmələrin gedişində 3 faza qeyd olunur:

I mərhələ	Kəskin nekrotik mərhələ - ilk 1-4-cü günləri əhatə edir, nekroz, ümumi iltihab sindromu və erkən ağırlaşmalar (şok, perforasiya, kəskin mediastinit, kəskin plevrit, kəskin peritonit, aortaya və (vəya) bronxa fistul açılması, qanaxma, sepsis və b.) olur. Xəstələr ağız suyunu uda bilmirlər. Ona görə də aspirasiya ehtimalı yüksək olur.
II mərhələ	Xoralaşma və qranulyasiya mərhələsi - ilk 2 həftəni əhatə edir, nekroz sahələrində xoralar əmələ gəlir, sonra qranulyasiya baş verir. Fistullar, infeksiyon ağırlaşmalar baş verir.
III mərhələ	2 həftədən sonrakı dövrdə çapıqlaşma, deformasiyalaşma və striktur formalaşması baş verir. Uzunmüddətli çapıq strikturları malignizasiya riskini artırır (min dəfədən çox).

Ağırlaşmalar

şok
perforasiya - kəskin mediastinit, kəskin plevrit, kəskin peritonit, aortaya və (və ya bronxa) fistulizasiya
qanaxma
sepsis
striktur formalaşması və malignizasiya

Klinikası

Dodaqlarda, ağız boşluğunda və udlaqda ödem, qızarma	İlkin əlamətdir. Əksər xəstələrdə rast gəlir.
Döş qəfəsində ağrılar	Udqunmadan sonra artır. Xəstələr udmadan qorxur və ağız suyunu bayıra axıdırlar.
Disfagiya	Xarakterik əlamətdir
Şok və sepsis əlamətləri	Ağır dərəcəli yanıqlarda və ağırlaşmalarda rast gəlir.
Obyektiv müayinədə	Ağızda və ağız ətrafında yanıq dəyişiklikləri, sepsis və şok əlamətləri

Diaqnostikası

Şübhə

Anamnezdə aşındırıcı kimyəvi maddə qəbulu, disfagiya, boyunda, döş qəfəsində və ya qarında ağrılar.
Xəstənin ümumi vəziyyətinin ağır olması
Huşsuz xəstələrin dodaqlarında, ağız ətrafında və ağız boşluğunda yanıq izləri, yanıq dəyişiklikləri (dilin deskvamasiyası, dərinin aşınması, rəng dəyişiklikləri)

Dəqiqləşdirmə

İlk dəqiqləşdirmə müayinəsi endoskopiyadır.

Kontrastlı Rh-qrafiya	Suda həll olan kontrast maddə ilə aparılır. Erkən mərhələdə perforasiya və aspirasiyanın qiymətləndirilməsi, gec dövrdə isə striktur və fistulun diaqnostikası üçün
Ezofaqoskopiya	Yanığın dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi üçün ilk 24 saat ərzində
Kontrastlı KT	Ərtaf orqanların vəziyyətinin qiymətləndirilməsi üçün

Diaqnostik əlamətlər:

Anamnezdə aşındırıcı qatı kimyəvi maye və ya bərk maddə qəbulu
Ağrılar, disfagiya
Dodaqlarda və ağız boşluğunda (dil, yanaqlar, damaq) yanıq izləri
Endoskpik udlaq, QB və mədədə müxtəlif dərəcəli zədələnmələr

Müalicəsi

QB-nun kimyəvi yanıqlarında müalicə tədbirləri kəskin travma almış xəstəyə ilk həkim yardımı prinsipi üzərində qurulur: əvvəl xəstə stabilləşdirilir, sonra spesifik tədbirlər həyata keçirilir.

İlkin tədbirlər (andidotların tətbiqi – zəif turşu və zəif qələvilər)

Hava yoluna nəzarət	Aspirasiyanın profilaktikası üçün oral qidalanmanın dayandırılması və oral aspirasiya. Dil, udlaq və epiqlottusda böyük ödem olduqda - təcili traxeostomiya
Tənəffüsə nəzarət	Oksigenlə tənəffüs, aspirasiya olduqda intubasiya
Hemodinamika	İnfuziyon terapiya, inotrop müalicə
Ağrıkəsicilər	Bütün xəstələrdə
Antibiotiklər	Geniş spektrli antibiotiklər
Qusdurma	Əks-göstərişdir
Steroid preparatları	Faydası mübahisəlidir
Qidalandırma	İlk günlər yalnız parenteral qidalandırma, sonra enteral (nazaoqastral zond və ya yeyunostom ilə) qidalanma
Nazoqastral zond	Mədənin zədələnməsi və QB-nun perforasiyası olmayan xəstələrdə yalnız endoskopik nəzarət altında yeridilir

Spesifik müalicə

I dərəcəli yanıqlarda konservativ tədbirlər yetərli olur. Xəstələr bir neçə gün sonra ambulator müalicəyə göndərilirlər.
II dərəcəli yanıqlarda nazaoqastral zondla qidalandırma davam etdirilir və striktura görə vaxtaşırı endoskopik və kontrastlı şüa müayinələri aparılır. Stiktur formalaşana qədər balon (buj) dilatasiyası və göstərişə görə 6-8 həftədən sonra cərrahi əməliyyat edilir.
III dərəcəli yanıqlarda QB-nun və mədənin geniş, dərin nekrozu olarsa (perforasiya, davamlı ağrılar, asidoz) təcili cərrahi əməliyyat icra edilir. Laparotomiya vaxtı mədənin vəziyyəti qiymətləndirilir, transhiatal ezofaqoektomiya və servikal ezofaqostomiya yerinə yetirilir, qidalandırıcı yeyunostomiya qoyulur. Xəstənin qidalandıılrması üçün qastrostomiya məsləhət deyil. Çünki mədə büzüşür, kiçilir, deformasiyalaşır və gələcək ezofaqoplastikada istifadə imkanları aradan qalxır. Mədənin nekrozu qastrektomiyaya göstərişdir. 6-8 həftədən sonra ezofaqoplastika icra olunur.
Gec mərhələdə striktur və bədxassəli xəstəliklərə görə müntəzəm müayinələr (Rh-qrafiya, endoskopiya) və müalicə (dilatasiya, rezeksiya) aparılır.

Şəkil. QB yanıqlarında müalicə taktikası

Özət

Qida borusunun yanıqları aşındırıcı qatı kimyəvi maddələrin (turşular və qələvilər) qəbulundan sonra meydana gəlir. Selikli qişanın epitelində yüngül dəyişikliklərdən divarın tam nekrozuna qədər hadisələr inkişaf edə bilər. Aşındırıcı maddənin içilməsindən dərhal sonra ağrılar, yanma, disfagiya, tüpürcəyin udula bilməməsi əlamətləri başlayır, bir neçə saat ərzində SİRS əlamətləri ortaya çıxır. Ağır dərəcəli yanıq zədələnmələrində şok, perforasiya, sepsis, hətta ölüm baş verə bilər. Diaqnostikada endoskopiya vacibdir. Anamnezdə kimyəvi maddə qəbulu, ağrılar, disfagiya, dodaqlarda, dildə, yanaqlarda və damaqda yanıq izləri, endoskpiyada udlaq, QB və mədədə müxtəlif dərəcəli yanıq zədələnmələri xarakterik əlamətlərdir. Müalicəsi üçün stabilləşdirmə tədbirləri, yüngül dərəcəli yanıqlarda konservativ müalicə həyata keçirilir. Perforasiya olduqda təcili əməliyyat mütləq göstərişdir (ezofaqoektomiya, qidalandırıcı yeyunostomiya).

Qida borusu yanıqları üzrə suallar

N.Y.Bayramov, A.Səfiyeva, Ş.Məmmədova

Suallar	Cavablar
Ezofaqus yanığı nədir?	Ezofaqusun aşındırıcı kimyəvi maddələrlə zədələnməsi
Hansı klinik formaları var?	I dərəcəli - zədələnmə selikli qişa səviyyəsindədir; II dərəcəli - zədələnmə selikli və selikli qişaaltı qat səviyyəsindədir, əzələ qatı ya sağlamdır, ya da hissəvi zədələnir; III dərəcəli - bütün qatlar zədələnir (perforasiya)
Səbəbi və ya risk faktorları hansılardır?	Turşu və ya qələvi tərkibli qatı maye və ya bərk maddələrin qəbulu
Patogenezi nədən ibarətdir?	Qatı turşular koaqulyasion nekroz törədir, daha çox mədəni zədələyir; Qatı qələvi maddələr kollikvasion nekroz törədir, daha çox ezofaqus zədələnir
Gediş xüsusiyyəti necədir?	3 mərhələ: kəskin nekrotik mərhələ (ilk 4 gün); xoralaşma və qranulyasiya mərhələsi (ilk 2 həftə); orqanizasiya (izsiz sağlma, incə çapıqlşma; çapıqlaşma, daralma və b. ağırlaşmalar) mərhələsi
Ağırlaşmaları nələrdir?	Şok; Perforasiya; Qanaxma; Sepsis; Striktur və maliqnizasiya;
Klinik əlamətləri hansılardır?	Dodaqlarda, ağız boşluğunda və udlaqda hiperemiya, ödem; Döş qəfəsində ağrı; Disfagiya; Şok və sepsis əlamətləri
Hansı xəstələrdə şübhələnmək lazımdır?	Anamnezində aşındırıcı maddə qəbul etmiş xəstələrdə
Dəqiqləşdimək üçün hansı müayinələr lazımdır?	Endoskopiya; Kontrast Rh-qrafiya; Kontrastlı KT
Görüntlüləmə əlamətləri hansılardır?	Endoskopik - hiperemiya, ödem, səthi mukozal eroziyalar, selikli qişanın qopması, hemorragiyalar, xoralar, ərplər, gec dövrdə qranulyasiya ocaqları, nekroz və perforasiya
Diaqnostik kriteriyalar hansılardır?	Anamnezdə qatı aşındırıcı maye və ya bərk maddənin qəbulu; Disfagiya və ağrılar; Endoskopiyada müxtəlif dərəcəli zədələnmələr
Müalicə üsulları hansılardır?	İlkin stabilləşdirmə tədbirləri (kəskin travmalarda ardıcıllıqla YADDAŞ prinsipi) Konservativ müalicə - I dərəcəli yanıqlarda; Endoskopik müalicə – II dərəcəli yanıqlarda; Cərrahi müalicə – III dərəcəli yanıqlarda;
Əməliyyata göstəriş hansıdır?	Perforasiya və strikturlar
Əməliyyat üsulları hansılardır?	Ezofaqoektomiya, ezofaqostomiya
Proqnoz necədir?	Əksər xəstələrdə pisdir

Qida borusu xəstəlikləri Baxış sayı: 3289