Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi Elmi-Tibbi Şurasının 6 dekabr 2018 tarixli 24 saylı və Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07.02.2019 tarixli F-66 saylı qərarı ilə “070101-Müalicə işi” ixtisası üzrə dərslik kimi təsdiq edilmişdir

  2. Baş səhifə
  3. Mətnlər
  4. Qida borusu xəstəlikləri

QİDA BORUSUNUN BƏDXASSƏLİ TÖRƏMƏLƏRİ

N.Y.Bayramov, Ə.Rüstəm, Qeybulla A.Ə.

 

 

Tərifi

QB-nun yastı epitelindən (yastı hüceyrəli xərçəng), metaplastik epitelindən (adenokarsinom)  və digər toxumalarından inkişaf edən bədxassəli törəmələrdir.

 

Rastgəlmə tezliyi

Bütün kanserlərin 1,5%, qastrointestinal sistemin kanserlərinin isə 7%-ni təşkil edir.

 

Təsnifatı

Histopatoloji

  • Yastı hüceyrəli xərçəng. QB-nun yastı epitelindən inkişaf edir. 60-80% hallarda rast gəlir. QB-nun orta toraks hissəsində daha çox (32%) yerləşir və əksər hallarda multi­sentrik olur.
  • Adenokarsinom. Vəzi tipli xərçəngdir. Əksər hallarda multisentrik deyil. Distal və proksimal hissələrdə daha çox yerləşir.  Bir çox ölkələrdə 10-30% hallarda rast gəlir. Son illər rastgəlmə tezliyi artmaqdadır və bəzi ölkələrdə 50%-ə çatır.
  • Digər.  Az rast gələn (0,5-1,5%) birincili və metastatik kanserlərə kiçikhüceyrəli xərçəng, melanom, leyomiosarkom, limfom və b. aiddir.

Mərhələlər

I mərhələ - törəmə selikli qişaaltı qatdan kənara çıxmır.

II mərhələ - törəmə QB-nun bütün qatlarını əhatə edir və ya  regional limfa düyünlərinə yayılır.

III mərhələ - törəmə QB-nun ətrafındakı piy toxumasına və yerli limfa düyünlərinə  və ya yaxın orqanlara yayılır.

IV mərhələ - uzaq metastazlar (boyun və ya seliak limfa düyünləri, uzaq orqanlar) müəyyən edilir.

 

Etiologiyası (risk faktorları və kanserogen xəstəliklər)

  • Yastı hüceyrəli xərçəngin risk faktorları
  • Siqaret çəkmə
  • Mütəmadi alkohol qəbulu
  • Nitrozaminli qidaların müntəzəm qəbulu
  • Qidada A, C, E vitaminlərinin, riboflavin və Zn çatmazlığı;
  • Daimi qaynar (isti) qida və maye qəbulu;
  • Human papilloma virus;
  • Plummer-Vinson sindromu;
  • Tylosis (Tilozis);
  • Yanıqlar;
  • Axalaziya
  • Adenokarsinomun risk faktorları
  • Barrett ezofaqusu;
  • QERX;
  • Köklük, piylənmə;
  • Siqaret çəkmə

 

Patogenezi

Digər xərçənglər kimi dəqiq məlum deyil. Adenokarsinomların inkişafında metaplaziya → aşağı dərəcəli displaziya → yüksək dərəcəli displaziya → xərçəng mərhələləri məlumdur.

 

Klinik gedişi və ağırlaşmaları

Xərçəngin inkişafı adətən mukozadan başlayır, sonra boylama və dərinə doğru inkişaf edərək selikli qişaaltı, əzələ qatlarına, yaxın limfa düyünlərinə və ətraf orqanlara yayılır. Yayılma dərəcəsi və müalicə kursları yaşam müddətinə təsir edən ən önəmli amillərdir. Erkən mərhələlərdə kurativ müalicələ kurslarından sonra 5-illik yaşam 20-30%, gec mərhələlərdə ortalama yaşam 6 ay -1 il təşkil edir. Qida qəbulunun azlığı, aspirasion pnevmoniya, traxeobronxial fistul xərçəngin ən çox rast gələn ağırlaşmalarıdır. TNM klassifikasiyasına görə yayılmanın 4 mərhələsi ayrıd edilir (yuxarıda).

 

Ağırlaşmalar (ən çox rast gələn ağırlaşmalar)

  • Arıqlama;
  • Aspirasyon pnevmoniya;
  • Traxeobronxial fistul

 

Klinikası

Asimptomatik

Erkən mərhələdə xəstəliyin gedişi asimptomatik olur və ya xərçəng əlamətləri ilə xərçəngönü xəstəliklərin simptomları üst-üstə düşür.

Disfagiya

Xarakterik əlamətdir. Erkən mərhələlərdə bərk, sonrakı mərhələlərdə isə duru qidalar və su udulması çətinləşir.

Odinofagiya

Xəstəlik irəlilədikcə udma aktı ağrılı olur.

Arıqlama

Xəstələrin 50%-dən çoxunda rast gəlir.

Digər əlamətlər

Öskürək  - aspirasiya və ya traxeo-bronxial fistula bağlıdır.

Səsin karlaşması – törəmənin qayıdan sinirə invaziyasına xarakterikdir.

Daimi ağrılar – törəmənin sinirlərə və sümüyə invaziyasına xasdır.

Qanaxma – az rast gəlir, şiş toxumasının parçalanması əlamətidir.

 

Diaqnostikası

Şübhə

  • Disfagiya, odinofagiya, arıqlama, qanaxma, yeməkdən sonra öskürək, səs dəyişiklikləri;
  • Anamnezdə Barrett ezofaqusu, yanıq, striktur, axalazıya;
  • Rh-qrafiya və ya KT-də QB-nun törəməsi, daralması, fistulu

 

Dəqiqləşdirmə

Endoskopiya və biopsiya materialının morfoloji müayinəsi

 

Diaqnostik əlamətlər:

  • Disfagiya, odinofagiya, arıqlama, qanaxma, yeməkdən sonra öskürək, səs dəyişiklikləri;
  • Endoskopiyada törəmə;
  • Biopsiya materialında bədxassəli törəmə

 

Mərhələnin təyini

Mərhələnin təyini üçün KT, EndoUSM,  göstərişə görə PET və digər müayinələr aparılır.

 

EndoUSM

Törəmənin qatlara yayılmasını müəyyən etmək üçün

KT

Ərtaf orqanlara yayılmanın qiymətləndirilməsi üçün

PET

Ətraf və uzaq orqanlara, limfa düyünlərinə yayılmanın qiymətləndirilməsi üçün

Biopsiya

Diaqnozun verifikasiyası və təsdiqi üçün

Digər

Rezektabelliyin qiymətləndirilməsi üçün diaqnostik mediastinoskopiya, diaqnostik torakoskopiya, diaqnostik laparoskopiya

 

 

Müalicəsi

 

Müalicə üsulları

Cərrahi

Ən radikal müalicə üsuludur. QB tam və ya hissəvi çıxarılır, mədədən hazırlanmış boru, yoğun bağırsaq və ya nazik bağırsaq seqmenti ilə plastika olunur. Cərrahi əməliyyat üsulları:

  • Total ezofaqoektomiya və servikal anastomoz
  • Subtotal ezofaqoektomiya və intratorakal anastomoz qoyulması
  • Ezofaqoqastroektomiya və distal yarıda anastomoz qoyulması – distal adenokarsinomlarda

Rezektabel törəmələrdə ilk seçimdir:

  • Törəmənin yaxın orqanlara yayılması (qayıdan sinirə təzyiq, Horner sindromu, fistullar, plevra boşluğunda maye, endoskopik ultrasonoqrafiyada yayğın infiltrasiya, əməliyyat zamanı divaraaralığında geniş yayılmalar,   T4) yoxdur.
  • Törəmənin distant yayılmaları yoxdur.
  • Xəstədə ağır yanaşı xəstəliklər yoxdur .

Endoskopik mukozal rezeksiya

Seçilmiş xəstələrdə və erkən mərhələdə (T1) tətbiq edilir.

Kimya terapiyası

Adenokarsinomlarla müqayisədə yastı hüceyrəli karsinom kimya terapiyasına az həssasdır. Radio- və kimya terapiyasının kombinasiyası daha səmərəlidir.

Radioterapiya

Yastı hüceyrəli xərçəngdə palliativ məqsədlə aparılır. Təkbaşına az effektlidir. Kimyaterapiya ilə birlikdə daha təsirlidir və bu kombinasiya erkən mərhələdə radikal müalicə kimi və ya əməliyyatönü dövrdə mərhələni azaltmaq üçün  aparılır.

Palliativ

Palliativ müalicə üsulları obstruksiyanın aradan qaldırılması və ağırlaşmaların müalicəsi üçün tətbiq edilir:

  • Radio- və kimya terapiyası
  • Yan-yol əməliyyatları (hazırda az istifadə olunur)
  • Stent yerləşdirilməsi (hazırda çox tətbiq edilir)
  • Lazer şüaları ilə rekanalizasiya

 

Müalicə taktikası

  • Yastı hüceyrəli xərçəng
  • Erkən mərhələdə endoskopik mukozal eksiziya və ya cərrahi rezeksiya (total və ya subtotal ezofaqoektomiya) və ya kimya-+radioterapiya tətbiq edilə bilər.
  • Rezektabel törəmələrdə yalnız kimya-+radioterapiya və ya kimya-+radioterapiya, sonra cərrahi müalicə tətbiq oluna bilər.
  • Yastı hüceyrəli xərçəngdə təkbaşına kimya terapiyası, radioterapiya və adyuvant kimya terapiyası səmərəsizdir.
  • Qeyri-rezektabel törəmələrdə kimya-+radioterapiya və ya palliativ müalicə üsulları tətbiq edilə bilər.

 

  • Adenokarsinom
  • Erkən mərhələdə endoskopik mukozal eksiziya və ya cərrahi rezeksiya tətbiq edilə bilər.
  • Rezektabel törəmələrdə əməliyyatdan əvvəl kimya-+radioterapiya tətbiq edilə bilər.
  • Adenokarsinomlarda təkbaşına radioterapiya effektli deyil.

 

  • Qeyri-rezekstabel şişlər və ağırlaşmalar
  • Qeyri-rezektabel törəmələrdə kimya-+radioterapiya və ya palliativ müalicələr tətbiq edilə bilər.
  • Ezofaqo-traxeal fistul - üzəri örtülü stent taxılması ilk seçimdir.

QB-nun tıxanması - udlaqdan 2 sm distal törəmələrdə stent taxılması ilk seçimdir. Lazer şüası ilə rekanalizasiya, ardınca radioterapiya tətbiq edilə bilər. Qidalandırıcı stom qoyulmasına  nadir hallarda ehtiyac yaranır.

 

Özət

Qida borusunun bədxassəli törəmələrinə çox rast gələn yastı hüceyrəli xərçəng və metaplastik epitelidən inkişaf edən adenokarsinom, az rast gələn digərləri aiddir. Siqaret, alkohol, nitrozaminli qidalar, vitamin əksikliyi, qaynar (isti) qida qəbulu, human papilloma virusu, yanıqlar, axalaziya, Barrett ezofaqusu risk faktorları sayılır. Xəstəlik erkən mərhələdə asimptomatik gedişli ola bilər. İrəli mərhələlərdə disfagiya, odinofagiya, arıqlama, qanaxma, yeməkdən sonra öskürək, səs dəyişiklikləri ortaya çıxa bilir. Erkən mərhələlərdə kurativ müalicə kurslarından sonra 5-illik yaşam 20-30%, gec mərhələlərdə ortalama yaşam 6 ay -1 il təşkil edir. Qida qəbulunun azlığı, aspirasion pnevmoniya, traxeobronxial fistul çox rast gələn ağırlaşmalardır. Diaqnoz endoskopiya və biopsiya ilə dəqiqləşdirilir. Mərhələnin təyini üçün EUSM, KT vacivdir. PET-KT, laparoskopiya və torakoskopiya da gərəkli ola bilər. Müalicə prosesində histoloji tip və mərhələ nəzərə alınır. Erkən mərhələlərdə endoskopik mukozal rezeksiya, cərrahi rezeksiya, kimya- və radioterapiya kombinasiyaları tətbiq edilə bilir. Qeyri-rezekstabel törəmələrdə  stent, fotodinamik müalicə kseansları, kimya(radio)terpiya və s. istifadə edilir.

 

Qida borusunun bədxassəli törəmləri üzrə suallar

N.Y. Bayramov, A. Səfiyeva, Ş. Məmmədova

 

Suallar

Cavablar

Ezofaqusun bədxassəli törəmələri arasında hansı ən çox rast gəlir?

Yastı hüceyrəli xərçəng və  adenokarsinom

Rastəlmə tezliyi nə qədərdir?

Bütün kanserlərin 1-5%-i, QİS-in kanserlərinin 7%-i

Hansı klinik formaları var?
  • Yastı hüceyrəli xərçəng;
  • Adenokarsinom
  • Digər

Hansı mərhələləri var?

I - selikli qişaaltı qat

II - bütün qatlar+ regional limfa düyünləri

III - ətraf piy toxuması + limfa düyünləri

IV-– uzaq metastazlar

Risk faktorları hansılardır?

Adenokarsionamların risk faktorları:

  • Barrett ezofaqusu;
  • QERX;
  • Piylənmə;
  • Siqaret çəkmə

Yastı hüceyrəli xərçəngin risk faktorları:

  • Siqaret çəkmə;
  • Alkohol;
  • Nitrozaminli qidalar;
  • A, C, E vitamini, riboflavin və Zn çatmazlığı;
  • Daimi qaynar maye (çay, qəhvə, duru yeməklər) qəbulu;
  • İnsan papilloma virusu;
  • Plummer – Winson sindromu;
  • Tilozis (keratodermiya);
  • Axalaziya;
  • Yanıqlar

Patogenezi nədən ibarətdir?

Dəqiq məlum deyil

Gediş xüsusiyyəti necədir?

Selikli qişadan başlayaraq ətraf toxumalara qədər yayılır və proqressivləşir

Ağırlaşmaları hansılardır?
  • Qida qəbulunun azlığı (iştahsızlıq);
  • Aspirasion pnevmoniya;
  • Traxeobronxial fistul

Klinik əlamətləri hansılardır?
  • Asimptomatik;
  • Disfagiya (proqressivləşən);
  • Odinofagiya;
  • Qıcqırma;
  • Requrgitasiya;
  • Qanqusma;
  • Atipik əlamətlər – öskürək, səsin dəyişməsi, daimi ağrı, qanaxma

Hansı xəstələrdə şübhələnmək lazımdır?

Klinik əlamətlər, anamnezdə Barrett ezofaqusu, yanıq, striktur, axalaziya, Rh – qrafiya və ya KT-də QB-nin törəməsi, daralması, fistul olan xəstələrdə

Dəqiqləşdimək  üçün hansı müayinələr lazımdır?
  • Endoskopiya;
  • Biopsiya

Diaqnostik kriteriyaları hansılardır?
  • Disfagiya, odinofagiya, arıqlama, qanaxma, yeməkdən sonra öskürək, səs dəyişiklikləri;
  • Endoskopik müayinədə törəmə;
  • Biopsiya materilında bədxassəli törəmə aşkar edilməsi (histoloji)

Mərhələni təyin etmək üçün hansı müayinələr lazımdır?
  • Endoskopik USM;
  • KT;
  • PET

Müalicə üsulları hansılardır?
  • Cərrahi;
  • Endoskopik mukozal rezeksiya (T1);
  • Kimyaterapiya - adenokarsinom;
  • Şüa müalicəsi - yastı hüceyrəli xərçəngdə (palliativ)
  • Palliativ:
    • Şüa- və kimyəvi dərman müalicəsi;
    • Yan – yol əməliyyatları (hazırda az istifadə olunur);
    • Ezofaqus stentləri (hazırda çox tətbiq edilir);
    • Lazer şüaları ilə rekanalizasiya

Əməliyyata göstərişlər hansılardır?

Rezektabel törəmə:

  • Törəmənin yaxın orqanlara yayılması yoxdur;
  • Törəmənin distant yayılmaları yoxdur;
  • Xəstədə ağır yanaşı xəstəliklər yoxdur;

Əməliyyat üsulları hansılardır?
  • Total ezofaqoektomiya və servikal anastomoz ;
  • Subtotal ezofaqoektomiya və intratorakal anastomoz;
  • Ezofaqoqastroektomiya və distal yarıda anastomoz qoyulması – distal adenokarsinomlarda

Proqnoz necədir?

Erkən mərhələlərdə 5-illik yaşam göstəricisi 20-30%, gec mərhələlərdə ortalama yaşam 6 ay-1 il

 

 
 
Qida borusu xəstəlikləri Baxış sayı: 2109