QALXANABƏNZƏR VƏZİNİN ANATOMİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI

ANATOMİYASI

Forması və yerləşməsi

• Qalxanabənzər vəzi formasına görə kəpənəyə bənzəyir, ey­­niadlı qığırdağın altında traxeyanın önündə yerləşir.
• Vəzi 2 pay və onları bir-biri ilə birləşdirən boyun hissədən ibarət­dir. Yan pay­ların arxa səthləri udlaq, traxeya, qırt­laq və qida borusuna söy­kənir. Bu hissədən boyunun sinir-damar dəstəsi, arxa-yan səthdə yerləşən boy­lama yarıqdan yuxu arteriyası keçir.
• 30-35% hallarda boyun hissənin yuxarı tərəfində əla­və çı­xıntı – piramid çıxıntı və ya piramid pay yerləşir.
• Gənclərdə vəzi qırmızımtıl çəhrayı, yaşlı şəxslərdə isə piy toxumasının pa­ren­ximaya və kapsula toplanması hesabına tut­qun sarımtıl rəngli olur.
• Qalxanabənzər vəzinin çəkisi 25-35 q, yeni­do­ğulmuşlarda 1-2 q-dır. Cinsi yetkinlik dövründə vəzi sü­rətlə böyüyür, 50 yaşdan sonra geriyə inkişaf başlayır.

Embriogenezi

• Qalxanabənzər vəziyə çevriləcək toxuma udlaq əsasının orta xəttində bir divertikul olaraq ortaya çıxar. Bu toxuma bağırsaq mənşəlidir və endodermal hücəyrələrdən inkişaf edir.
• Udlaqdakı ilk əmələ gəlmə nöqtəsi ağız boşluğundakı foramen cecumdur; bu da doğuşdan 6 həftə sonra bağlanaraq tiroqlossal kanala çevrilir.
• Döl 6 sm olanda bu folikullarda kolloid toplanır; 3-cü ayda isə yod tutmağa və tiroid hormonu sintez etməyə başlayır. Kalsitonin sintez edən C hüceyrələri IV udlaq qovuğundan inkişaf edir və sinir qabarından tiroid vəzinin yan paylarına miqrasiya edirlər. Bu hüceyrələr vəzinin yuxarı 2/3 hissəsində yan və arxa səthlərinə doğru istiqamətlənərək folikullar arasına səpələnirlər.

Qan təchizatı

Vəziyə 2 cüt qal­xa­na­bən­zər arte­ri­yalar daxil olur:

• Körpücükaltı arteriyalardan çıxan truncus thyrocervicalis-in sağ və sol aşağı qalxanabənzər arteriya
• Xarici yuxu arteriyalarından çıxan sağ və sol yuxarı qalxanabənzər arteriya
• 10-15% hallarda aorta qöv­sündən ayrı­lan adsız arteriya (a. thyreoidea ima) da iştirak edir.

Venoz qan axını

• V. jugularis interna-ya açılan V. thyroidea superior;və V. thyroidea media, V. brachiocephalica-ya açılan V. thyroidea inferior’dur.

Limfa damarları 

• Qalxanabənzər vəzi çox zəngin limfa toruna malikdir.
• Yu­xa­rı limfa damarları boyunun dərin limfa düyünlərinə;
• Aşağı lim­fa damarları isə ön traxeal və körpücüküstü limfa düyünləri­nə açılır.

Quruluşu

• Hər paycıq 20-40 follikuldan ibarətdir. Folliku­lun dia­metri orta hesabla 20-40 mkm-dir, divarları daxildən kubşəkilli vəzi epi­te­li ilə örtülmüşdür. Follikullar zəngin kapil­yar kələfi ilə əhatə olun­muş, mənfəzində epitel hüceyrələrinin sintez etdiyi kolloid maye toplanır.
• Kolloidin əsas komponenti yodtərkibli qlikopro­teid – tiroqlobulindir. Kolloi­din tərkibinə həmçinin ri­bonuk­lein turşusu, dezoksiribo­nuklein turşusu, sitoxromoksi­da­za və digər fermentlər daxildir. Vəzinin funksional aktivliyi za­manı follikul hüceyrələri silindirik forma alırlar.

İnnervasiyası

Qalxanabənzər vəzinin innervasiyası 3 qanq­lion ilə təmin olunur.

• Truncus sympaticus: gan.servicalis superior, medium et inferior (simpatik innervasiya) ilə təmin olunur.
• Azan sinirin şaxələri - n. laryngeus superior, n. laryngeus inferior (n. Recurrens).
• Sağ tərəfdə qayıdan qırtlaq siniri – əsasən aşağı tiroid arteriyasının əsas şaxələrinin ya önündə, ya da arxasında yerləşir.
• İnsanların 0,5-1,5% -ında aşağı qırtlaq siniri non-rekurrendir, yəni azan sinirdən ayrılıb düz qırtlağa daxil olur.
• Sol tərəfdə qayıdan qırtlaq siniri – traxeya–ezofageal şırım boyunca yerləşir
• Hər iki tərəfdə QQS qırtlağa girmədən öncə son 2,5 sm-lik hissəsi traxeya-ezofageal şırımda yer alır.
• Yuxarı qırtlaq siniri azan sinirdən kəllə əsası səviyyəsində ayrılır və daxili yuxu arteriyası boyunca qalxanabənzər vəzinin yuxarı qütbünə doğru istiqamətlənir. Dilaltı sümük səviyyəsində iki şaxəyə ayrılır.

FİZİOLOGİYASI

Yod metobolizmi: Qalxanabənzər vəzinin tərkibində yod olan 2 hormon – tirok­sin (tetrayodtironin (T₄)) və tironin (triyodtironin (T₃)), həmçi­nin yodsuz kalsitonin sintez edir. Tiroid hormonların əsas kom­ponenti yod və tirozindir.

• Yod orqanizmə qida və su ilə üz­vi və qeyri-üzvi birləşmələr şəklində daxil olur. İnsanın yoda olan gündəlik fizioloji tələbatı 110-140 mkq-dır. Utilizə edil­mə­yən yod sidik (98%) və ödlə (2%) xaric olur.
• T₄-ün 0,04%-i, T₃–ün isə 0,4%-i zülallarla birləşmir, qanda sərbəst halda dövr edirlər. Bu konsentrasiyalar həmin hormonların bioloji effek­tiv­liyi üçün kifayətdir.